Ureme ve Cesitleri Ders Notu ve Konu Anlatimi
ÜREME ve ÇEŞİTLERİ
Her canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesi olayına üreme denir.
A. EŞEYSİZ ÜREME
Eşey hücrelerinin oluşumu ve döllenme olmadan, bir atadan yeni bir canlının meydana gelmesine denir.
|
Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen canlılar arasında görülen farklılıklar mutasyonlar ve modifikasyonlar sonucudur. |
1. Bölünerek Üreme
Bakteriler, mavi-yeşil alg’ler ve protista grubu canlıların (Amip, Öglena vb.) çoğunda görülür. Genellikle vücudun (hücrenin) ikiye bölünmesi şeklinde olur.
2. Tomurcuklanmayla Üreme
Bir hücreli canlılardan bira mayası, çok hücreli canlılardan hidra, bitkilerden de ciğer otlarında görülür.
Şekil : Bir Mayasında Tomurcuklanma
Ana canlının vücudunun bir kısmından meydana gelen tomurcuk (çıkıntı) gelişerek ayrılır ve yeni bir ferdi oluşturur veya beraber bir arada kalarak kolonileri meydana getirirler.
3. Sporla Üreme (Sporogoni)
Sporla üremede rol oynayan sporlar, haploit canlılarda mitoz bölünmeyle, diploit canlılarda mayoz bölünmeyle meydana gelir. Sporlar n kromozomludur. Bu üreme şekli; bazı bir hücrelilerde, mantarlarda, eğrelti otlarında, su yosunlarında ve kara yosunlarında görülür.
4. Vejetatif Yollarla Üreme
Ana canlıdan düzensiz olarak kopan parçalar eksik kısımlarını tamamlayarak yeni bireyleri oluştururlar.
-
Regenerasyonla üreme : Bir gelişme biçimi sayılabilen yenilenme ya da regenerasyon olayı ile eşeysiz üreme de gerçekleştirilmiş olmaktadır.
Şekil : Planarya beş parçaya bölünüyor ve her parça eksik
kısımlarını tamamlayarak yeni bireyler oluşturuyor.
Organizmanın kopan bir parçasını yeniden oluşturup tamamlaması olayında, kopan parça da tam bir birey oluşturabilmektedir.
Örneğin, deniz yıldızı, toprak solucanı ve planaryadan kopan her bir parça kendini tamamlayıp yeni bireyi meydana getirebilir. Kertenkelede kopan kuyruğun tamamlanması üreme değildir. Çünkü kopan parçadan yeni bir canlı oluşmaz.
-
Bitkilerde Vejetatif Üreme : Çiçekli bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir. Tarımla uğraşanlar vejetatif üreme şekillerinden yararlanarak tam ataya benzer ürünler elde etmektedirler. Çekirdeksiz üzüm, muz, portakal, mandalin, kavak, söğüt ve bazı süs bitkileri vejetatif (eşeysiz) yolla çoğaltılır.
Bitkilerde, herhangi bir organa ait doku örneklerinin özel besiyerlerinde çoğaltılmasıyla yeni bireyler oluşturabilir. Bu yönteme ise “doku kültürü” denir.
B. EŞEYLİ ÜREME
Eşey bakımından farklı iki bireyden veya aynı bireyin farklı organlarından oluşan farklı kalıtsal yapıdaki gametlerin birleşerek zigotu meydana getirmesine eşeyli üreme denir.
Hayvanların çoğunda ve bazı bitkilerde (incir, dut vs.) dişi ve erkek gametler eşey bakımından farklı bireylerde meydana gelir. Böyle canlılara ayrı eşeyli denir. Bazı canlılarda ise üreme hücrelerini meydana getiren dişi ve erkek eşey bezleri aynı bireyde bulunur. Böyle canlılara hermafrodit (erselik) denir.
1. Eşeyli Üremenin Esasları
Eşeyli üremede birleşen gametlerden biri dişi, diğeri erkek özelliğindedir. Gametler (üreme hücreleri) her zaman haploid (n) kromozomlu olup, çoğunlukla mayoz bölünmeyle oluşturulurlar. Döllenme ile iki gamet birleştirilerek zigot (2n) oluşturulur. Böylece türün kromozom sayısı korunmuş olur.
2. Eşeyli Üreme Çeşitleri
a. İzogami : Şekil ve büyüklük bakımından aynı, kalıtsal yapısı farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. Bazı tek hücreli alg’ler ve ipliksi yeşil su yosunlarında görülür.
b. Anizogami (Heterogami): Şekil ve büyüklük bakımından farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir. İpliksi yeşil alglerden bazılarında çok küçük bir erkek gamet ile çok iri yumurta hücresi birleşerek zigotu oluşturur.
c. Oogami : Yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlarda ve insanda görülür. Dişi gamet (yumurta) büyük, bol sitoplazmalı ve hareketsizdir. Erkek gamet (sperm) küçük, az sitoplazmalı ve kamçılıdır.
d. Metagenez (Döl Değişimi): Bazı tek hücrelilerde (plazmodyum), bazı omurgasız hayvanlarda (deniz anası), mantarlarda bütün çiçeksiz bitkilerde görülür. Canlının hayat devrinde eşeyli ve eşeysiz üreme birbirini takip eder.
e. Partenogenez : Yumurta hücresinden döllenme olmadan yeni bir canlının meydana gelmesine denir. Partenogenez olayı çoğunlukla arılar, karıncalar, yaprak bitleri, su pireleri ile bazı çekirge ve kelebek türleri gibi omurgasız hayvanlarda görülür.
Şekil : Bal Arılarında Partenogenez
Bal arılarında partenogenezle erkek bireylerin oluşturulması yukarıdaki şekilde gösterilmiştir.
f. Konjugasyon (Kavuşma) : Kalıtsal yapısı faklı iki hücrenin, aralarında oluşturdukları bir sitoplazmik köprü sayesinde kalıtsal madde alış-verişi yapmalarıdır.
Şekil : Bakterilerde Konjugasyonla Eşeyli Üreme
Bakterilerde, Paramecium gibi bazı protistlerde ve bazı basit yapılı su yosunlarında görülür.
g. Hermafroditizm : Bazı türlerde, hem erkek hemde dişi organı bulunduran bireyler, kendi kendilerini dölleyerek tek başlarına üremeyi sağlayabilirler. Ancak, hermafrodit türlerin çoğunda yabancı döllenme tercih edilir.
Tenyalar, bezelye gibi bazı bitkiler hermafroditlikle üremenin en iyi örnekleridir.
